Poetycki reportaż z krainy despotyzmu na podstawie "Ustępu" "Dziadów" części III.

"Dziady" część III kończy tzw. "Ustęp". Konrad przemierza krainę cara - droga do Rosji. Wjeżdża do Petersburga, przedmieścia stolicy, poznaje stolicę imperium (Petersburg) i jej mieszkańców. Wraz z rosyjskim wieszczem ogląda pomnik cara Rosji i paradę wojskową (pomnik Piotra Wielkiego). Słyszy też zapowiedź katastrofy, która zniszczy miasto. W "Drodze do Rosji" przedstawia ogólny obraz krajobrazu Rosji i klimat, drogi, osiedla, ludzi. O klimacie mówi w następujących słowach : "tu zbyt gorące lub zbyt zimne nieba, srogie i zmienne jak humor despoty". Cały kraj poprzecinany jest siecią dróg nie służących komunikacji, lecz do szybkiego przemieszczania wojsk i wywożenia więźniów na Sybir. Osiedla, które Mickiewicz mija przypominają mu oddziały wojska, domy bowiem są w nich ustawione jednostajnie i reguralnie.

Przedmieście stolicy
Wiersz ten rozpoczyna się opisem wspaniałych pałaców, z których jeden wydaje się piękniejszy od drugiego. To bogactwo i przepych nie zaimponowało jednak Mickiewiczowi. Wielu mu współczesnych zachwycało się Palmirą północy. Poecie nie podoba się samo założenie urbanistyczne wzorowane na Paryżu, Londynie, Wenecji, Amsterdamie. Jest to według Mickiewicza bezmyślne naśladowanie. Razi go pomieszanie stylów, brak umiaru i przepych osiągnięty kosztem podbitych narodów.

"Żeby zwieść głazy do tych obelisków
Ileż wymyślić trzeba było spisków (...)
Póki krwią Litwy, łzami Ukrainy
I złotem Polski hojnie zakupiono
Wszystko, co mają Paryże, Londyny"

Zimą przedmieścia Petersburga bywają opustoszałe, ponieważ cały dwór przenosi się do centrum, a za nim "i dworskie muchy, ciągnące za wonią carskiego ścierwa"

Petersburg
Petersburg zbudowano w 1703 roku, a jego założycielem był car Piotr I. Powstanie miasta budziło podziw dla jego twórcy i dla tych, którzy go w tak trudnych warunkach naturalno - geograficznych zbudowali. Miasto to było wyrazem triumfu woli człowieka nad przyrodą. Mickiewicza uderza antyhumanistyczny aspekt tego wyczynu.

"W głąb ciekłych piasków i błotnych zatopów
Rozkazał wpędzić sto tysięcy palów
I wdeptać ciała stu tysięcu chłopów"

W wierszu tym Mickiewicz charakteryzuje również mieszkańców Petersburga. Budzą oni w nim różnorodne uczucia : nienawiść, współczucie, drwiący uśmiech. Elitę państwa (urzędników znajdujących się najbliżej cara) porównuje do owadów, robactwa i ścierwa. Całe to pełzające robactwo jest służalcze i pragnie się przypodobać monarsze. Mickiewicz opisuje sytuację kiedy to Petersburscy bogacze obwieszeni orderami spacerują godzinami po mrozie, aby zobaczyć cara i nisko mu się pokłonić. Wśród tego tłumu ludzi pielgrzym spotyka młodzieńca zachowującego się inaczej. Był on prawdopodobnie dawnym mieszkańcem stolicy. Mickiewicz mówiąc o nim ma na myśli Józefa Oleszkiewicza, którego poznał w Petersburgu i darzył szacunkiem i przyjaźnią.

Pomnik Piotra Wielkiego
Historię tego pomnika opowiedziana została Mickiewiczowi przez rosyjskiego wieszcza. Był nim prawdopodobnie Aleksander Puszkin. Istnieje też przypuszczenie, że Mickiewicz mógł mieć na myśli Konrada Rylejewa. Miedziany pomnik Piotra Wielkiego dłuta francuskiego rzeźbiarza Falconeba ufundowała caryca Katarzyna. Został on odsłonięty w 1782 roku. Przedstawia on cara na rozhukanym koniu pędzącym dziko i tratującym po drodze wszystko i wszystkich. Rzeźba ta poruszała zasady estetyki klasycznej, która ceniła spokój i harmonię. Mickiewicz pomnik porównuje z pomnikiem Marka Aureliusza stojącym w Rzymie. Marek Aureliusz był cesarzem rzymskim znanym również z filozoficznych "Rozmyślań". Przeszedł do historii jako dobry, łagodny, sprawiedliwy, władca. Zestawienie tych pomników to nie tylko konfrontacja dwu różnych wzorów estetycznych lecz przedstawienie dwu różnych koncepcji władzy. Piotr I to gwałtowny, samowolny tyran, nie liczący się z poddanymi, zaś Marek Aureliusz to władca spokojny, łagodny, pełen umiaru i dostojeństwa. Wiersz ten kończą charakterystyczne słowa :

"Lecz skoro słońce swobody zabłyśnie
I wiatr zachodni ogrzeje te państwa
I cóż się stanie z kaskadą tyraństwa?"

Mickiewicz zastanawia się co stanie się z Rosja jako ostoją despotyzmu i tyraństwa w chwili kiedy dotrą do niej z zachodu idee wolnościowe.

Przegląd wojska
Mickiewicz opisuje stosunki panujące w państwie rosyjskim. Jako postronny widz opisuje przegląd wojska po którym na placu zostają liczni ranni i zabici, jako wyraz bezwzględności carskiego terroru. Rosyjski lud jawi się Mickiewiczowi jako uśpiony, niezdolny do samodzielnego myślenia i działania. Daje na to kilka przykładów : żołnierz przejechany armatnim kołem nie wydaje jęku, aby cara nie rozgniewać. Sługa jednego z wyższych oficerów zamarzł na mrozie czekając na swojego pana i siedząc na jego futrze (którego miał pilnować). Zdaniem Mickiewicza dla tych ludzi znających tylko heroizm niewoli można odczuwać tylko litość.

Oleszkiewicz
Wiersz ten przepowiada kataklizm, który zniszczył miasto późną jesienią 1824 roku. Jest niejako zapowiedzią wybuchu rewolucji przeciwko tyranii i despotyzmowi

Do przyjaciół Moskali
W wierszu tym Mickiewicz złożył hołd swym przyjaciołom dekabrystom. Wyraża w nim swój ból i rozpacz z powodu ich prześladowań, cierpień i śmierci. Uważa jednak, że gorsze od zesłania i bólu jest zaprzedanie się tyranowi. Pisze o swojej poezji, że ona żre i pali nie was lecz wasze okowy.