Kulturotwórcza rola Biblii

Biblia ukazuje dzieje narodu izraelskiego, zawiera pouczenia, czyli ma charakter dydaktyczny, wprowadza pojęcia dobra i zła, nagrody i kary, formułuje nakazy i zakazy moralne. Przykładem tego jest dekalog - 10 przykazań stanowiących podstawę stosunków międzyludzkich. Biblia jest też dziełem literackim, ponieważ zawiera wiele gatunków: epos, kronika, list, hymn, pieśń, psalm, lament, przypowieść. Jej teksty dotyczące życia codziennego zawierają fabułę, naukę moralną o sensie parabolicznym, motywy (ogród, ziemia obiecana, sąd ostateczny) i symbole (wąż, jabłko). Biblia symbolizuje potrzebę ideału, podaje wzory pozytywne i negatywne (np. Kain i Abel), uwzględnia też wszystkie trzy rodzaje literatury: lirykę, epikę i dramat.

Nic więc dziwnego, że Biblia intrygowała swoją urodą artystyczną i złożonością problemów, jakie porusza, i zachęcała do czerpania z jej źródła twórców różnych stron świata i różnych epok. Wyzyskiwano twórczo zarówno motywy Starego, jak i Nowego Testamentu. Druga część Pisma Świętego, opisująca przede wszystkim ziemską działalność Boga-Człowieka i Jego uczniów Apostołów oraz apokaliptyczna wizja czasów ostatecznych spisana przez św. Jana, niejednokrotnie była podstawą lub punktem odniesienia dla literatury. Motywy biblijne odżywały przede wszystkim w poezji i dramacie. Twórców pociągała nauka i w ogóle postać Chrystusa, dostrzegana najczęściej przez pryzmat zbawczej ofiary krzyża, oraz niemożliwe do ogarnięcia umysłem ludzkim tajemnice narodzenia i zmartwychwstania Jezusa. Wyzyskiwano także inne treści zawarte w pismach Nowego Testamentu.

Biblia była także przez wieki księgą inspirującą twórców innych dziedzin sztuki. powstawało wiele obrazów, rzeźb i utworów muzycznych o tematyce biblijnej. Motywy te królują w formach związanych z budowlami sakralnymi, jak freski czy witraże oraz w piosence i pieśni religijnej. Najbardziej żywotny i inspirujący jest motyw krzyża, a więc temat pasji - męki i śmierci oraz zmartwychwstania Syna Bożego.

Ze wskazanym wyżej kręgiem tematycznym wiąże się motyw "Stabat Mater Dolorosa" (nazwa pochodzi od tytułu łacińskiej pieśni średniowiecznej) - Matki Boskiej Boleściwej współcierpiącej z Synem, a więc uczestniczącej w zbawczym dziele przez swój ból. Motywy maryjne, smutne i pogodne, zdominowały zwłaszcza lirykę religijną.

Postać Maryi z Dzieciątkiem to ulubiony motyw malarzy i rzeźbiarzy, co potwierdza się chyba w każdej świątyni, gdzie eksponowane są te dzieła. Pośrednie źródła inspiracji w twórczości polskiej stanowi z pewnością znany wszystkim obraz Matki Boskiej Częstochowskiej, którego kopie znajdują się w kościołach i domach wielu katolików.

Podejmowano także pociągający swoją tajemniczością motyw apokaliptyczny, utożsamiany z wizją "końca świata", kiedy groźny ale sprawiedliwy Bóg ukarze niewiernych i grzesznych wiecznym potępieniem. Mniej eksponowana jest wizja nagrody, szczęścia wiecznego, które Chrystus obiecał bogobojnym, przestrzegającym przykazań.

Najogólniej rzecz biorąc, wymienione motywy biblijne: pasyjny, maryjny i apokaliptyczny, zdominowały twórczość religijną zakorzenioną w Piśmie Świętym. Motywy biblijne wykorzystywali autorzy wielu utworów lirycznych. W twórczości polskiej powstawało ich bardzo wiele, począwszy od okresu średniowiecza i związanych z nim pieśni religijnych: "Bogurodzica", "Lament świętokrzyski", "Jezusa Judasz sprzedał".

Kolejne epoki rozwijały podejmowane wcześniej motywy biblijne i rozszerzały krąg zainteresowań na następne. Odnaleźć je można w twórczości Kochanowskiego (w większości jednak sławiącej Boga za dzieło stworzenia, np. starotestamentowa "Księga Rodzaju"), w liryce Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego i oświeceniowych modlitwach poetyckich. Takie tendencje pojawiały się, a nawet nasilały w epokach późniejszych. Trzeba tu wymienić zwłaszcza zróżnicowaną poezję romantyczną, rozpiętą między mistycyzmem, mesjanizmem a indywidualnym przeżywaniem tajemnic wiary. Romantyzm wniósł tu wiele utworów, nie tylko lirycznych. Zaczerpnięte z Biblii motywy i formy odradzały się w tej epoce we wszystkich rodzajach literackich. Dla przykładu wymieńmy choćby "Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego" Adama Mickiewicza stylizowane na pisma ewangeliczne, mesjański wymiar III cz. "Dziadów", symbolikę "Nie-boskiej komedii" i utworów poetyckich Zygmunta Krasińskiego, mistyczne refleksje w twórczości Juliusza Słowackiego i interpretację świata poprzez sacrum proponowaną przez Cypriana Kamila Norwida. Ten przegląd sygnalizuje tylko skalę zjawiska, jakim jest nawiązanie twórców literatury romantyzmu do stale obecnego źródła treści i wzruszeń religijnych.

Do tematyki inspirowanej pismami religijnymi sięgał również pozytywizm z licznymi utworami Marii Konopnickiej i prozą Henryka Sienkiewicza. Wielką, międzynarodową karierę zrobiła zwłaszcza powieść o prześladowaniu chrześcijan i upadku pogańskiego Rzymu "Quo vadis" tego pisarza.

Okres Młodej Polski skupił się zwłaszcza na katastroficznej interpretacji Apokalipsy św. Jana. Największą sławę zyskały sobie utwory Jana Kasprowicza od "Hymnów" przez poemat "Chrystus" do tomu poezji "Księga ubogich" - od buntu przeciwko Bogu dopuszczającemu działalność Szatana i przygotowującemu zagładę człowieka do uznania Jego panowania nad światem.

Dwudziestolecie międzywojenne zaowocowało religijną twórczością Jerzego Lieberta i Leopolda Staffa, także zakorzenioną w tematyce nowotestamentowej.

Nowym etapem literackiej apokaliptyki stała się artystyczna interpretacja wydarzeń wojennych. Powstawały utwory pokazujące grozę wojny jako "spełnioną Apokalipsę", z drugiej strony jednak w Bożej Opatrzności dostrzegano szansę na przetrwanie wojennego kataklizmu, niszczącego zarówno materialne osiągnięcia człowieka, jak i podstawowe zasady moralne. przykładami literatury okupacyjnej i wojennej nawiązującej do Nowego Testamentu są m. in. wiersze Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, Józefa Wittlina, Tadeusza Gajcego czy Zdzisława Stroińskiego.

Wśród poetów powojennych wielu jest takich, którzy chętnie wykorzystują w swoich utworach motywy biblijne. Można tu wymienić twórczość księdza Jana Twardowskiego, Wacław Oszajcy, ale i tytuły dzieł autorów nie utożsamianych z określeniem poeta religijny, jak choćby wiersze Zbigniewa Herberta, Czesława Miłosza, Mirona Białoszewskiego czy Stanisława Grochowiaka. Ogólnie można stwierdzić, że nawiązywanie do Pisma Świętego staje się w poezji coraz bardziej powszechne. Przykładami mogą być wiersze: "Opowieść małżonki świętego Aleksego" i "Kain i Abel" Kazimiery Iłłakowiczówny, "Święty Szymon Słupnik" Stanisława Grochowiaka, "Żona Lota" Wisławy Szymborskiej, "U wrót doliny" Zbigniewa Herberta, "Piosenka o końcu świata" Czesława Miłosza.

W dziedzinie dramatu najbardziej żywotnym gatunkiem okazuje się misterium (np. "Historia o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim" Mikołaja z Wilkowiecka oraz misteria Narodzenia, z których wyrosła tradycja szopkowa i kolędnicza). Z ducha moralności chrześcijańskiej wyrósł moralitet, alegoryczny dramat o walce dobra i zła w duszy ludzkiej. W dramaturgii współczesnej znaczną rolę odegrały misteria Karola Huberta Rostworowskiego, utwory Jerzego Zawieyskiego i Romana Brandstaettera, oraz teksty dla teatru rapsodycznego autorstwa Karola Wojtyły (Jana Pawła II) m. in. "Promieniowanie ojcostwa".

W mniejszym stopniu tematyka biblijna wkroczyła na teren współczesnej prozy. Wspomnieć tu można jednak o "Listach Nikodema" Jana Dobraczyńskiego.

Przypomijmy jeszcze na koniec choć niektóre z przykładów inspiracji biblijnej nie związanych bezpośrednio z literaturą:

- witraże katedry w Chartres
- fresk przedstawiający Sąd Ostateczny w Kaplicy Sykstyńskiej
- sceny ewangeliczne w ołtarzu Wita Stwosza
- "Pieta" (Maryja z martwym Chrystusem na kolanach) autorstwa Michała Anioła, znajdująca się w bazylice św. Piotra w Rzymie
- "Apokalipsa" cykl drzeworytów, który wykonał niemiecki artysta Albrecht Durer
- fresk przedstawiający "Ostatnią Wieczerzę" Leonardo da Vinci
- Jacek Malczewski, polski malarz (symbolista) stworzył cykl obrazów na motywach ewangelicznych z postacią samego Chrystusa przedstawianą z twarzą samego artysty ("Chrystus przed Piłatem", "Chrystus i jawnogrzesznica", "Chrystus i Samarytanka")
- Krzysztof Penderecki nawiązuje do Biblii w utworach muzycznych ("Pasja według św. Łukasza", "Dies irae")
- Karol Szymanowski wykorzystuje motyw Matki bolejącej pod krzyżem ("Stabat Mater")
- do wybitnych dzieł Ingmara Bergmana należy "Siódma pieczęć" oparta na motywach ewangelicznych
- przykładem może być filmowa wersja fragmentów powieści Bułhakowa w reżyserii Andrzeja Wajdy "Piłat i inni"

Mam nadzieję, że zasygnalizowane tu jedynie tropy kulturotwórczej roli Biblii pozwolą łatwiej odnajdywać motywy i symbole biblijne w konkretnych utworach, uświadamiając nam ich uniwersalny sens.