Kierunki filozoficzne w XVIII w.

Kontrreformacja - (reforma katolicka) - nurt odnowy Kościoła katolickiego w reakcji na wystąpienie protestantyzmu. Prąd powstały w Kościele wobec zagrożenia reformacją. Do walki z re-formacją w 1531r. został powołany zakon jezuitów. Zadaniem jego była edukacja w duchu katolickim oraz cenzurowanie ksiąg. Kościół, dbając o nie skażenie dogmatów, określał co uznawać za katolickie w dziedzinie nauki i sztuki. Popularność odzyskała hagiografia („Żywoty świętych" Piotra Skargi). W centrum zainteresowań stały się narodowe przekłady Biblii oraz sztuka.

Empiryzm (od gr. ἐμπειρία empeiría - "doświadczenie") - doktryna filozoficzna głosząca, że źródłem ludzkiego poznania są wyłącznie, lub przede wszystkim bodźce zmysłowe docierające do naszego umysłu ze świata zewnętrznego, zaś wszelkie idee, teorie itp. są w stosunku do nich wtórne. (empiria doświadczenie); prekursorem był angielski filozof Francis Bacon (bejkn); kładł nacisk na rolę doświadczenia w procesie poznawania świata, odrzucając to wszystko, czego nie da się potwierdzić praktycznie;

Sensualizm źródłem wiedzy są wrażenia zmysłowe; twórcą był John Locke (lok); twierdził, że człowiek rodzi się jako "czysta karta" (tabula rasa), czyli, że nie ma doświadczeń, wrodzonych idei czy zasad i kształtują się one dopiero w ciągu życia;

Deizm - uznaje istnienie Boga jako stwórcy świata bez dalszej ingerencji w nim. Uznaje także nakazy moralne płynące z religii, odrzuca objawienie i wyznaniowe formy wiary. Deistami byli Diderot, Wolter.

Ateizm - odrzuca istnienie Boga, uznaje tylko materię. Pogląd pojawił się w pismach francuskiego filozofa przyrody Paula Holbacha.

Empiryzm - jego prekursorem był angielski filozof Francis Bacon. Pogląd kładł nacisk na rolę doświadczenia w poznawaniu świata; preferował rozumowanie indukcyjne. Z empiryzmem łączy się sensualizm. John Locke uważał, że rozum to nie zapisana karta i całą wiedzę człowiek gromadzi na podstawie obserwacji zewnętrznych (zmysłów) i wewnętrznych (refleksji). Wyłącznym motywem działania jest dążenie do szczęścia.

Utylitaryzm - typowa postawa oświecenia, która za najwyższy cel jednostki uważała jej po-żytek. Każde działanie powinno dawać jak największe szczęście jak największej liczbie ludzi. Cech użytkowych nabierała literatura, której przypisywano wartości edukacyjne i wychowawcze. Utylitaryzm spowodowany był wiarą w człowieka jako wolną, rozumną jednostkę, wiarą że może on zbudować lepszą przyszłość. Z nurtem tym łączy się dydaktyzm mający na celu rozpowszechnienie literatury, również w niższych klasach społecznych. Za przykład stanowią „Bajki" Krasickiego, który w zwięzły i dobitny sposób wyrażają krytykę ustroju feudalnego, zachowań: próżności, głupoty, niesprawiedliwości. Publicystyka okresu Sejmu Wielkiego podkreśla patriotyzm, i to, że rozum może doprowadzić ojczyznę do dawnej potęgi. „Powrót posła" J. Niemcewicza przestrzega przed zdradą i doprowadzeniem do rozbioru kraju.

Irracjonalizm pogląd filozoficzny głoszący, że rzeczywistość jest niedostępna poznaniu rozumowemu i odwołujący się do przekonań wyprowadzonych z intuicji, wiary, instynktu i tradycji; wykształcił się pod koniec epoki oświecenia;

Marinizm - nurt poetycki wprowadzony przez Włocha Giambattista Marino. Zakładał, że poezja powinna zadziwiać czytelnika, zaskakiwać operacjami językowymi; metaforami, paradoksami, antytezami i śmiałymi porównaniami. Przykładem zastosowania tej techniki jest sonet „Cuda miłości" J. Morsztyna.

Obok marinizmu pojawia się konceptyzm - nurt zwany gongoryzmem. Uwydatniał on za-równo harmonijne, jak i sprzeczne zależności między zjawiskami. Poprzez środki stylistyczne: anaforę (powtórzenia), oksymorony (zestawienie sprzeczne), gradację (stopniowanie zjawiska), hiperbolę (jego wyolbrzymienie) doprowadzał utwór do zaskakującej, nieoczekiwanej pointy. Poezja była intelektualna i zmysłowa. Wszystkie zmysły odbierające zróżnicowanie wrażenia świata nazywano „informatorami duszy".

Racjonalizm - wywodził się z krytycyzmu cechował go kult rozumu. Nurt zapoczątkował Rene Descartes w „Rozprawie o metodzie". Kontynuatorami byli John Lock, Baruch Spinoza, Isaak Newton. Kartezjusz głosił, iż rozum to jedyne źródło dochodzenia prawdy. Najbardziej niezawodną była metoda dedukcji. Nurtem tym kierowali się literaci francuscy: Wolter, Diderot (redaktor „Encyklopedii, czyli słownika rozumowanego nauk, sztuk i rzemiosł") Racjonalizm odrzucał dogmaty wiary, których nie można rozumowo uzasadnić. Powstały: deizm i ateizm. Przekonano się, że racjonalizm jest jednostronny. W opozycji zrodził się irracjonalizm odwołujący się do przekonań wypływających z instynktu, tradycji i wiary. Głosił, iż rozum nie jest w stanie objąć rzeczywistości.