Dziecko jako przedmiot i podmiot w nowelistyce pozytywistycznej.

Problematyka dziecka, warunków jego życia, możliwości rozwoju, perspektyw, jakie mu stwarza sytuacja społeczno-polityczna kraju - to wręcz obsesyjny temat przede wszystkim nowel pozytywistycznych ("Anielka" Bolesława Prusa w całości poświęcona jest tej tematyce). Dzieci nędzy, głodzone, porzucane i demoralizowane pojawiają się w licznych utworach Elizy Orzeszkowej, np. "Julianka", "Sielanka nieróżowa", a także u Marii Konopnickiej, np. "Nasza szkapa". Dziecko, które za wszelką cenę próbuje uczyć się we wrogiej mu szkole lub poza nią, to temat "Pamiętnika poznańskiego nauczyciela" i "A...B...C...". Dziecko, które doświadcza skutków społeczno-obyczajowych podziałów wyznaczonych i przestrzeganych przez świat dorosłych to z kolei główny wątek "Grzechów dzieciństwa". H. Sienkiewicz pisze "Janka Muzykanta", a w jednej z nowel amerykańskich pt. "Sachem" opowiada zdarzenia zapamiętane właśnie oczyma dziecka.

Bolesław Prus "Antek" - przedstawia los dziecka chłopskiego na tle społeczno-obyczajowego obrazu zacofanej wsi. Utalentowany chłopak wskutek nędzy i braku perspektyw opuszcza rodzinne strony, by w świecie szukać chleba i nauki. Opowiadanie to zawiera wyraźny apel autora do czytelnika o niesienie pomocy takim młodym wychodźcom ze wsi.

Maria Konopnicka "Nasza szkapa" - W utworze tym, mającym formę wspomnień kilkunastolatka, świadka i uczestnika wydarzeń, przywołany zostaje powszedni dramat nędzy i śmierci, jaki dotknął jedną z wielu rodziń plebejskich.Konopnicka zachowuje tu autentyczną stylizację mowy dziecięcej. Przedmiotem dramatu są zdarzenia codzienne, trywialne, które wyostrza dziecięca wrażliwość bohaterów.

Eliza Orzeszkowa "A...B...C..." - Tematem noweli jest walka o polską oświatę w warunkach ucisku zaborców. Bohaterka, Joanna Lipska, córka wydalonego ze szkoły pedagoga, podejmuje w myśl pozytywistycznego hasła pracy u podstaw nauczanie języka polskiego gromadki dzieci z warstw uboższych. Zostaje za to skazana na ciężką grzywnę lub więzienie.

Bolesław Prus "Grzechy dzieciństwa" - Narrator i bohater opowiadania, Kazio, syn rządcy, przeżywa pierwszą dziecinną miłość do hrabianki z pałacu, Loni. Pojawia się konflikt: chłopiec musi wybierać między chęcią spełnienia życzenia dziewczynki a przyjściem z pomocą przyjacielowi - chłopcu z folwarku. Nad fatalną w skutkach decyzją zaciążyła fascynacja światem wyższych sfer, mimo że Kazio zdolny był do przyjaźni i niesienia pomocy, o czym świadczy jego stosunek do szkolnego kolegi, garbatego Józia. W świecie widzianym oczyma dziecka występują także problemy nierówności i krzywdy społecznej, cechujące stosunki między dworem a oficjalistami oraz chłopami i służbą folwarczną. W miarę rozwoju akcji bohater dojrzewa i opowiada o swych przeżyciach w sposób bardziej powściągliwy i dyskretny, ale z pełnym zrozumieniem.

Program warszawskiego pozytywizmu nastawiony był na reedukację społeczeństwa, polegającą na uświadomieniu, że zdrowie społeczeństwa zależy od zdrowia wszystkich jednostek, że w ludziach tkwią wielkie niewykorzystane możliwości.

Praca jest podstawą bytu na przyszłość. Przesłanie to skierowane było przede wszystkim do byłej szlachty wciąż wiernej staroszlacheckiemu myśleniu: chłop do pługa! Pojawiło się jednak pytanie, jak dotrzeć do tych ludzi, jakiej użyć argumentacji. Jeżeli chce się zainteresować ludzi niepopularnym, trudnym programem, trzeba uzyskać emocjonalne otwarcie się słuchacza, trzeba zmusić go do przejawu dobrej woli. Obraz płaczącego dziecka, pobitego przez pijanego tatusia, znacznie bardziej dociera do przeciętnej ludzkiej wrażliwości niż obraz samego pijanego mężczyzny. I tym właśnie chwytem posłużyli się warszawscy pozytywiści. Operowanie bohaterem dziecięcym dawało szansę na przełamanie bariery niechęci i obojętności. Jednocześnie ówcześni autorzy chcieli uświadomić czytelnikom związek między losami opisywanych przez nich dzieci a losem ojczyzny. Przyszłość zależy bowiem od tego, jak wychowamy nasze dzieci. Kluczowe pytanie dla Polski nie powinno zatem brzmieć: "czy nam będzie dobrze?". Ważne jest to, czy lepiej będzie przyszłym pokoleniom.