Charakterystyka postawy irenistycznej - Erazm z Rotterdamu, Andrzej Frycz Modrzewski.

Jednym z odnowicieli włoskiej myśli humanistycznej był Erazm z Rotterdamu (1467 - 1536). Szczególnie ostro dostrzegał on konflikt humanizmu i reformacji; kultury śródziemnomorskiej i kultury północnej. Zaniepokojony stanem Kościoła głosił potrzebę jego reformy, ale też odmówił poparcia dla luteranizmu, zniechęcony napastliwym i gwałtownym tonem wystąpień Lutra. Całe życie poświęcił głoszeniu pokoju chrześcijańskiego, perswazji i próbom pogodzenia zwaśnionych stron. Naraził się zarówno Kościołowi, jak i reformacji. Był bezwzględnym krytykiem nadużyć w Kościele, ale od katolicyzmu nie odstąpił. W utworze "Enehiridion militis christiani" 1502 (polski przekład pt. "Rycerstwo chrześcijańskie a żywot duchowny" 1558) wyłożył zasady pobożności jako sztuki życia wewnętrznego, a w "Pochwale głupoty" 1509 ośmieszał nadętą uczoność. Zwaśnioną Europę próbował wzywać do zgody i pokoju. Erazm głosił pogodną doktrynę harmonii między łaską a naturą, wysławiał pokój, zgodę i miłość. To stanowisko, zwane irenizmem (gr. eirene - pokój), znalazło także żywy oddźwięk wśród Polaków, z którymi Erazm utrzymywał liczne i częste kontakty.

Najwybitniejszym w Polsce głosicielem Erazmiańskiej zasady irenizmu i zgody między wyznaniami był Andrzej Frycz-Modrzewski. W dziele "O poprawie Rzeczypospolitej" ("De republica emendanda") w III księdze "O wojnie" rozróżnia wojny sprawiedliwe i niesprawiedliwe. Sprawiedliwe prowadzone są w obronie ojczyzny, a niesprawiedliwe to wojny łupieżcze i zaborcze. Do wojny należy w miarę możliwości nie dopuścić, ale gdy stanie się ona koniecznością, trzeba jednak nie tylko bronić granic, ale również atakować terytorium wroga. Księga "O kościele" dotyczyła kwestii oranizacji Kościoła. Zagadnieniem otwierającym tę księgę jest idea zjednoczenia wszystkich wyznań chrześcijańskich. Księga "O kościele" nie jest antykatolicka, jeżeliby katolicyzm rozumieć jako system doktrynalno - teologiczny. Jest natomiast antykościelna. Tożsamość wiary i sposób przyjmowania sakramentów, sprawa małżeństwa księży, żądanie wykształcenia duchownych, zakaz łączenia kilku stanowisk świeckich i duchownych - to problemy, które poruszał Modrzewski. Religia ma w oczach Frycza ogromną wartość moralną, ale Kościół, według niego, nie powinien mieć nadrzędnej wobec państwa roli politycznej.